They grip the ground as though
they liked it, and though fast rooted
they travel about as far as we do.
John Muir
เมื่อมองจากมุมสูง ผืนป่าชายเลนอุดมสมบูรณ์พื้นที่ประมาณห้าพันไร่ใกล้ปากแม่น้ำตราด ในเขตตำบลหนองคันทรง อำเภอเมืองตราด จังหวัดตราด ที่ปกคลุมด้วยพุ่มใบสีเขียวอ่อนบ้างเข้มบ้าง อาจดูละม้ายคล้ายกันไปหมด แต่หากมีโอกาสเข้าไปเยี่ยมชมใกล้ชิดในระดับผืนดินหรือผิวน้ำ เราจะพบกับธรรมชาติอันน่าตื่นตาเฉพาะตัว และแทบหาดูจากที่ไหนไม่ได้อีกแล้ว
เพียงผู้สนใจนั่งเรือแล่นตามคลองสายเล็กลัดเลาะเข้าไปในป่าชายเลนบ้านท่าระแนะในช่วงน้ำลง ผ่านโซนป่าโกงกางระยะทางประมาณสองกิโลเมตร ใช้เวลาราวสิบนาที จากนั้นเดินสบายๆ บนสะพานไม้ไผ่ ซึ่งสร้างคร่อมรากไม้ป่าชายเลนต่อไปอีกนิด ก็จะถึงบริเวณที่ชาวชุมชนท่าระแนะให้ชื่อว่า 'มหัศจรรย์ลาน ตะบูน'
แหล่งท่องเที่ยวที่น้อยคนเคยเห็นนี้มีกลุ่มตะบูนเป็นดาวเด่นครอบครองพื้นที่ แต่ละต้นยืนกระจายเว้นระยะห่างอยู่ทั่วบริเวณ ต้นที่เก่าแก่และยิ่งใหญ่ที่สุดยืนสงบนิ่งอยู่ริมคลอง มีขนาดลำต้นและรากพูพอนล้ำหน้าต้นอื่นอย่างชัดเจน ว่ากันว่ามันมีอายุมากกว่าร้อยปี โดยมีเส้นรอบวงลำต้นร่วมสามเมตร และสูงราวสิบห้าเมตร
ตะบูนเป็นไม้ยืนต้นขนาดเล็กถึงกลาง ผลัดใบแต่ผลิใบใหม่รวดเร็ว เรือนยอดค่อนข้างกว้าง เอกลักษณ์ของตะบูนคือรูปลักษณ์ย้อนแย้งไม่เหมือนใคร ลำต้นโค้งคดไม่ตั้งตรง เปลือกล่อนเป็นแผ่นบาง เติบโตดีในน้ำกร่อย ออกดอกเล็กๆ กลีบสีขาวอมเหลือง ดอกขณะบานเต็มที่มีขนาดเพียงสองเซนติเมตรเท่านั้น แต่ถึงเวลาอาจติดผลทรงกลมใหญ่ที่มีเส้นผ่านศูนย์กลางถึง 15-20 เซนติเมตร และหนักประมาณ 1-2 กิโลกรัมเลยทีเดียว
คนไทยเปรียบผลตะบูนว่าคล้ายผลส้มโอ ในต่างประเทศมองว่าความกลมและหนักของมันเหมือนกระสุนปืนใหญ่ จึงเรียกกันว่า 'cannonball mangrove' โดยผลอ่อนมีเปลือกสีเขียว เมื่อเริ่มแก่ค่อยๆ เปลี่ยนเป็นสีน้ำตาลอมแดง ในจังหวะหล่นกระทบพื้นดินหรือผิวน้ำ เมล็ดตะบูนจะกระจัดกระจายออกจากเปลือก และด้วยคุณสมบัติไม้ชายเลน เมล็ดตะบูนจึงลอยน้ำและแยกย้ายไปตามกระแสคลื่น ช่วยเพิ่มโอกาสในการกระจายพันธุ์ได้มากโข
เมล็ดตะบูนแต่ละเมล็ดมีรูปทรงไม่แน่นอน ส่วนใหญ่คล้ายพีระมิดยอดแหลมที่มีฐานสามเหลี่ยมผิวโค้งรับกับทรงกลมของเปลือกด้านใน แต่ความพิเศษคือ เมื่อแยกจากกันแล้วก็ยังสามารถประกอบรวมเข้าเป็นรูปทรงกลมได้พอดิบพอดี นำมาซึ่งชื่อเรียกอีกหลากหลาย อาทิ puzzle fruit tree, monkey puzzle tree, puzzlenut tree
The Mystical Tapestry
ตะบูนเป็นพันธุ์ไม้ป่าชายเลนที่มักถูกน้ำท่วม ดังนั้นมันจึงต้องปรับโครงสร้างส่วนต่างๆ ให้สามารถอยู่รอดได้ท่ามกลางสภาพแวดล้อมที่แปรปรวน ทั้งจากระดับน้ำ ความเค็ม คลื่นลม ฯลฯ หนึ่งในการปรับตัวของตะบูนที่เห็นได้ชัดเจนก็คือมีรากพูพอนบริเวณโคนต้น ซึ่งแตกแขนงสาขามากมาย รากคดโค้งเหล่านี้แผ่กระจายทุกทิศทางในอาณาเขตกว้างขวาง จนกลายเป็นโครงสร้างฐานที่ติดตรึงแข็งแรง ช่วยรักษาสมดุลให้ลำต้นและเรือนยอดยังทรงตัวได้มั่นคงยามต้องปะทะกับคลื่นลมทะเลรุนแรง ทั้งยังเพิ่มโอกาสการดูดซึมธาตุอาหารต่างๆ ซึ่งมักสะสมอยู่มากบริเวณผิวหน้าดินด้วย
เห็นได้ชัดว่าขึ้นชื่อว่ารากพูพอนแล้ว ไม่ว่าจะเป็นของไม้ใหญ่ในป่าดิบชื้นหรือไม้ป่าชายเลน ก็ล้วนเป็นผลงานของการปรับสรีระอย่างชาญฉลาดเพื่อตอบโจทย์เดียวกัน คือการอยู่รอด
การดิ้นรนของตะบูนนี่เองที่ทำให้พื้นป่าชายเลนเต็มไปด้วยรากไม้คดโค้งจำนวนนับไม่ถ้วนที่เกี่ยวกอดสอดประสานกันเป็นวงกว้าง ไม่อาจแยกออกว่ารากไหนแผ่ยาวออกมาจากต้นใด อีกทั้งยังทับซ้อนกันแน่นหนาจนแทบไม่เหลือช่องว่างให้สองเท้าสัมผัสถึงดินเลนได้โดยง่าย กลายเป็นความสวยงามน่าพิศวงในแรกเห็น ยิ่งยามรากตะบูนต้องแสงแดดรำไรที่ลอดผ่านเรือนยอดลงมายิ่งเพิ่มความลึกลับให้บรรยากาศโดยรอบเป็นเท่าทวี
การเจริญเติบโตและความสามัคคีกันตามธรรมชาติของตะบูนโบราณและตะบูนทุกวัยในบริเวณ คือเสน่ห์เฉพาะตัวของป่าชายเลนเมืองตราด ที่ทำให้ฉายา 'มหัศจรรย์ลาน ตะบูน' ไม่ใช่คำกล่าวอ้างเกินความจริงเลย
